Nhân viên y tế là những người lao động đang thực hiện công tác chăm sóc và bảo vệ sức khỏe của nhân dân tại các cơ sở y tế.Nhân viên y tế có nguy cơ phơi nhiễm với rất nhiều yếu tố nguy hại cho sức khỏe như: các yếu tố vi sinh vật (vi rút, vi khuẩn, kí sinh trùng, nấm); các yếu tố vật lý (các chất phóng xạ, bức xạ hồng ngoại, bức xạ tử ngoại, tiếng ồn…); các yếu tố hóa học (thuốc, hóa chất tiệt trùng, hóa chất trong phòng xét nghiệm…); các yếu tố hóa lý, bụi: bụi trong vải, quần áo, ga; các yếu tố ecgonomi (áp lực và cường độ lao động cao, tư thế lao động).

I/ Các bệnh  nghề nghiệp nhân viên y tế có thể mắc theo nhóm yếu tố tác hại

1. Nhóm bệnh nghề nghiệp do yếu tố vi sinh vật

Đây là nhóm bệnh nghề nghiệp (BNN)mắc nhiều nhất trong nhân viên y tế bởi họ là những người trực tiếp tiếp xúc với bệnh nhân, tiếp xúc với máu và các chế phẩm của máu, dịch tiết bị nhiễm bệnh (nước bọt, đờm dãi, mủ, nước tiểu, phân) thông qua các hoạt động khám, điều trị, làm các xét nghiệm, thí nghiệm động vật, sản xuất vacxin,…

Các công việc hoặc khoa/phòng có thể mắc:

- Khoa chăm sóc, điều trị người nhiễm HIV;

- Khoa truyền nhiễm;

- Khoa lao và các bệnh phổi;

- Khoa hồi sức cấp cứu, khoa khám bệnh;

- Khoa thuộc hệ ngoại: khoa ngoại, chấn thương, sản, tai mũi họng, mắt

- Giải phẫu bệnh;

- Khoa xét nghiệm sinh hóa, huyết học, tế bào, vi sinh vật;

- Tiếp xúc với các ổ dịch (nhân viên y tế đi vào làm việc tại vùng dịch; nhân viên tẩy trùng, tẩy uế các ổ dịch; nhân viên thu gom và xử lý chất thải y tế…).

- Nhân viên tại phòng thí nghiệm động vật, sản xuất vacxin…

Bệnh nhiễm khuẩn nghề nghiệp được bảo hiểm ở Việt Nam:

- Bệnh lao nghề nghiệp;

- Bệnh viêm gan vi rút B nghề nghiệp;

- Bệnh viêm gan vi rút C nghề nghiệp;

- Bệnh nhiễm HIV do tai nạn rủi ro nghề nghiệp;

- Bệnh Leptospira nghề nghiệp.

Bệnh nhiễm khuẩn nghề nghiệp chưa có trong danh mục BNN được bảo hiểm:

- Bệnh do virut: SAR, Ebola, cúm A/H5N1, herper, sởi, cúm, rubella, quai bị…

- Bệnh nhiễm khuẩn: lao, bạch hầu, thương hàn, liên cầu A…

- Bệnh nhiễm ký sinh trùng: bệnh sốt rét, dịch hạch, sốt xuất huyết

- Nhiễm nấm

2. Nhóm bệnh nghề nghiệp do yếu tố vật lí

- Bệnh do yếu tố bức xạ ion hóa (chất phóng xạ) được quan tâm nhất trong nhóm này,gặp ở nhân viên y tế làm việc trong các khoa/phòng:

+ Khoa Chẩn đoán hình ảnh: chụp X-quang, SPECT-CT, PET-CT, CT- Scanner, can thiệp mạch, đo độ loãng xương…

+ Khoa Xét nghiệm, khoa xạ trị có sử dụng các chất phóng xạ để chẩn đoán, điều trị bệnh ung thư

- Bệnh do yếu tố bức xạ không ion hóa:  sử dụng tia laser (hồng ngoại, cực tím) trong điều trị bệnh nội khoa, da liễu, trong phẫu thuật. Sử dụng bức xạ cực tím để diệt vi khuẩn nấm mốc trong phòng phẫu thuật, vi sinh…

- Bệnh do ô nhiễm điện từ trường trong các bệnh viện chủ yếu ở các khoa/phòng phục hồi chức năng, nơi có sử dụng các máy điều trị sóng ngắn

- Bệnh do tiếp xúc với tiếng ồn cao:do máy phát điện, nồi hơi, máy giặt ở các khu vực giặt là (khoa chống nhiễm khuẩn) và khu nhà bếp...

Bệnh nghề nghiệpđược bảo hiểmở Việt Nam:

- Bệnh phóng xạ nghề nghiệp;

- Bệnh điếc nghề nghiệp do tiếng ồn;

- Bệnh đục thể thủy tinh nghề nghiệp

3. Nhóm bệnh liên quan do các yếu tố hóa lý, do bụi

Các công việc hoặc khoa/ phòng có thể mắc:

-Khoa kiểm soát nhiễm khuẩn: giặt là tiếp xúc với bụi bông vải trong quần áo, khăn, ga, bông, gạc…

- Khoa ngoại: công việc tiếp xúc với bụi talc ở găng y tế, trong bó bột điều trị gãy xương

- Khoa vi sinh, xét nghiệm, giải phẫu…tiếp xúc với hóa chất, hộ lí dùng hóa chất tẩy uế, làm sạch, khử trùng.

Các bệnh nghề nghiệpđược bảo hiểmở Việt Nam:

- Bệnh viêm phế quản mạn tính nghề nghiệp

- Bệnh hen nghề nghiệp

4. Các bệnh do yếu tố hóa học

Các công việc hoặc khoa/ phòng có thể mắc:

- Khoa Vi sinh; Khoa Xét nghiệm sinh hóa, huyết học; Khoa Giải phẫu bệnh; Khoa Ung bướu

- Hộ lí dùng hóa chất tẩy uế, làm sạch, khử trùng.

- Quản lý kho hóa chất, thuốc độc hại

Các bệnh nghề nghiệpđược bảo hiểmở Việt Nam:

- Bệnh viêm phế quản mạn tính nghề nghiệp

- Bệnh hen nghề nghiệp

Bệnh nghề nghiệp khác chưa có trong danh mục BNN được bảo hiểm:

- Bệnh da nghề nghiệp: viêm da tiếp xúc, dị ứng

- Bệnh hô hấp: nhiễm độc cấp tính, viêm phổi…

- Bệnh ung thư, bệnh ở hệ thần kinh, bệnh thận tiết niệu, bệnh cơ quan sinh sản…

5. Các bệnh nghề nghiệp do các yếu tố ecgonomi (bệnh do yếu tố tổ chức lao động không hợp lý, do căng thẳng lao động…)

Do đặc tính chất của công việc phải khám, cấp cứu, chăm sóc và điều trị bệnh nhân liên tục 24/24 h nên nhân viên y tế phải làm ca, trực đêm.Công việc đòi hỏi sự tập trung, áp lực và tránh nhiệm cao, tư thế lao động không thoải mái…dẫn đến stress trong công việc, các bệnh cơ xương khớp xuất hiện.

 II/ Phòng chống mắc bệnh nghề nghiệp trong nhân viên y tế.

1. Các bệnh do yếu tố vi sinh vật

Đặc điểm phát sinh của nhóm bệnh này gồm 3 yếu tố: nguồn gây bệnh (tác nhân); đường lây, môi trường; vật chủ lây bệnh. Về nguyên tắc để phòng bệnh phải loại bỏ đi ít nhất một trong 3 yếu tố trên bằng biện pháp sau:

Tác động lên nguồn gây bệnh bằng các biện pháp như:

+ Cách ly, cô lập nguồn gây bệnh, biện pháp này rất quan trọng đối với bệnh lây truyền qua đường hô hấp.

+ Xử lí tiệt trùng, tẩy uế các bệnh phẩm,sinh phẩm, chất thải ( phân, nước tiểu), các đồ dùng bị nhiễm bệnh.

+ Vệ sinh, tẩy uế thường xuyên vật dụng, nhà cửa nơi làm việc.

+ Xử lí chất thải đúng nơi quy định.

Cắt đường truyền bệnh:

+ Trong quá trình làm việc phải cẩn thận và tuyệt đối tuân thủ nguyên tắc vô khuẩn, tuân thủ quy trình phòng chống nhiễm khuẩn và thực hành an toàn khi sử dụng vật sắc nhọn. Phòng ngừa các tai nạn rủi ro nghề nghiệp do kim tiêm và các vật sắc nhọn.

+ Thường xuyên rửa và sát khuẩn tay sau khi khám bệnh, làm thủ thuật.

+ Sử dụng đúng và đầy đủ các phương tiện bảo vệ cá nhân như khẩu trang, mũ, găng tay, quần áo bảo hộ…

+  Thực hiện tốt công tác vệ sinh đảm bảo như nước uống, thức ăn và kiểm soát tốt các vật trung gian truyền bệnh.

Vật chủ lây nhiễm bệnh

+ Tuân thủ đúng nguyên tắc an toàn vệ sinh khi làm việc.

+ Chủ động tiêm phòng vaccin phòng bệnh: tiêm vaccin phòng bệnh viêm gan B, A; lao, quai bị, rubella, sởi, thủy đậu…

2. Các bệnh do yếu tố vật lí

- Tuyệt đối đảm bảo nguyên tắc an toàn vệ sinh bức xạ. Đo kiểm tra an toàn bức xạ ion hóa định kì nơi làm việc.

- Tuân thủ nguyên tắc an toàn khi sử dụng các máy phát bức xạ ion hóa, khi sử dụng nguồn hóa chất đồng vị phóng xạ.

- Sử dụng các phương tiện bảo hộ cá nhân phòng chống bức xạ ion hóa, phòng chống tiếng ồn (nút tai)

- Đeo liều kế cá nhân và kiểm tra định kì

- Thường xuyên đo kiểm tra môi trường tiếng ồn, đo bức xạ cực tím khi sử dụng để diệt khuẩn trong phòng mổ, phòng vi sinh…

- Khám sức khỏe cho người tiếp xúc với chất phóng xạ chú ý  khám da, khám mắt và làm xét nghiệm huyết đồ, làm thêm các xét nghiệm khác nhằm phát hiện sớm bệnh phóng xạ nghề nghiệp

- Khám sức khỏe cho người tiếp xúc với tiếng ồn: khám tai mũi họng và đo thính lực …

3. Các bệnh do hóa chất, bụi.

- Nắm được quy tắc an toàn khi làm việc với hóa chất. Nhận biết các yếu tố nguy cơ và sử trí ban đầu.

- Sử dụng đầy đủ và đúng các phương tiện bảo  hộ lao động cá nhân.

- Biết được độc tính hóa chất khi sử dụng, đường xâm nhập, biểu hiện bệnh và biện pháp phòng ngừa

- Nắm được các biện pháp sơ cứu ban đầu khi xảy ra tai nạn.

- Thông thoáng và giữ vệ sinh nơi làm việc

4. Các bệnh do các yếu tố ecgonomi

- Cần bố trí làm việc, nghỉ ngơi hợp lí.

- Tăng cường luyện tập thể thao và tập bài tập thích hợp giữa giờ nhằm giảm đau mỏi xương khớp

Nhân viên y tế có trách nhiệm hướng dẫn, chăm sóc và bảo vệ sức khỏe nhân dân, sức khỏe của người lao động nhưng thực tế họ lại được hưởng ít sự chăm sóc sức khỏe tại nơi mình làm việc giống như những người lao động khác. Năm 2011-2012, Viện Y học lao động và vệ sinh môi trường nay đổi tên thành Viện Sức khỏe nghề nghiệp và môi trường đã được Bộ Y tế giao nhiệm vụ tiến hành quan trắc tại một số bệnh viện thuộc khu vực phía Bắc, trong đó có cả bệnh viện đa khoa/chuyên khoa tuyến trung uơng và bệnh viện đa khoa/chuyên khoa tuyến tỉnh/thành kết quả cho thấy: công tác chăm sóc sức khỏe của nhân viên y tế còn nhiều hạn chế. Nhiều bệnh viện không thuờng xuyên khám sức khỏe định kì hàng năm cho nhân viên y tế. Có bệnh viện không có hồ sơ sức khỏe người lao động. Cán bộ  phụ trách y tế hầu như là kiêm nghiệm và thường xuyên thay đổi nên công tác chăm sóc sức khỏe của nhân viên y tế chưa quan tâm. Việc khám bệnh nghề nghiệp cho nhân viên y tế không được triển khai ở rất nhiều bệnh viện.

Để giúp cho công tác chẩn đoán cũng như công tác giám định bệnh nghề nghiệp cho nhân viên y tế tại các cơ sở y tế thì mỗi cơ sở y tế cần:

-Có cán bộ phụ trách an toàn vệ sinh lao động, cán bộ phụ trách y tế

- Lập hồ sơ vệ sinh lao động, đo kiểm tra môi trường lao động và có đánh giá tiếp xúc đối với yếu tố vi sinh vật (báo cáo quan trắc môi trường lao động được thực hiện  theo nghị định số 44/2016/NĐ-CP ngày 15 tháng 5 năm 2016)

- Có hồ sơ sức khỏe cho từng nhân viên y tế

- Khám sức khỏe tuyển dụng cần chú ý làm các xét nghiệm như chụp X-quang tim phổi; HBsAg, anti HCV, HIV…

- Khám sức khỏe định kì hàng năm

- Khám bệnh nghề nghiệp cho một số khoa phòng có nguy cơ mắc bệnh nghề nghiệp, mẫu hồ sơ và các chỉ định khám và xét nghiệm đối với bệnh nghề nghiệp được bảo hiểm theo phụ lục 4 thông tư 28/2016/BYT

- Làm tốt công tác khai báo tai nạn rủi ro nghề nghiệp trong khi đang làm việc. Xác nhận tiếp xúc với yếu tố có hại gây bệnh nghề nghiệp cấp tính

- Cần tổ chức lớp tập huấn về an toàn lao động và phòng chống BNN ở nhân viên y tế.

ThS.BS. Lê Minh Hạnh

Khoa Bệnh nghề nghiệp

Viện Sức khỏe nghề nghiệp và môi trường